Książka rękopiśmienna w średniowieczu

 Four Gospels VIII w.

Książka zawierająca tekst pisany ręcznie, odręcznie ilustrowana.

Kopiowano księgi religijne, pisma autorów średniowiecznych ale i teksty pisarzy antycznych, dzięki czemu utwory te przetrwały do naszych czasów. Naśladowano dawne techniki wykonywania ksiąg. Wzorem były zachowane księgi antyczne. Niepraktyczny zwój zastąpiono kodeksem pergaminowym.

W V-VI w. w krajach dawnego Cesarstwa Rzymskiego zanikł zawód świeckich pisarzy. Produkcja manuskryptów stała się domeną skryptoriów klasztornych. Klasztory, zwłaszcza benedyktynów (od VI w.) i cystersów (od XII w.) wymagały od mnichów systematycznej pracy nad przepisywaniem i zdobieniem ksiąg, organizowały odpowiednie pracownie pisarskie czyli skryptoria, a także prowadziły między sobą wymianę rękopisów do kopiowania. Nieco później, przy bogatych dworach możnowładców i w klasztorach zaczęły powstawać szkoły iluminatorskie. Powtarzając charakterystyczny typ ornamentyki wyodrębniły się i stały znane następujące szkoły: francuska, niderlandzka, czeska i włoska.

W późnym średniowieczu przepisywanie ksiąg stało się zawodem. Wykonywali go zwykle nauczyciele, ubodzy klerycy, duchowni, notariusze publiczni, pisarze miejscy i kancelaryjni. Kopiowali manuskrypty odpłatnie, na zamówienie. Już nie mnich a kaligraf (u nas katedralista) – był zawodowym przepisywaczem ksiąg w XIV-XVI w.. Zamawiały je szkoły, kościoły i osoby prywatne. Równolegle wśród wykształconych ludzi rozpowszechniła się praktyka pisania tekstów na własny użytek, także studenci i uczniowie sami przepisywali potrzebne im książki.

W XII-XIV w. kopiowanie tekstów przejęły uniwersytety, które wtedy powstawały. Zatrudniały korporacje, które zajmowały tworzeniem książek. Do korporacji należeli: pisarze, iluminatorzy, pergameniści, introligatorzy oraz księgarze (stacjonariusze). Korporacje działały pod ścisłą kontrolą uniwersytetu.

Kodeks

Pierwowzorami książki były tabliczki gliniane dwustronnie zapisane, wypalane lub suszone, stosowane od IV do I tysiąclecia p.n.e. przez Sumerów, Asyryjczyków, Babilończyków, oraz łączone ze sobą woskowane tabliczki drewniane, ołowiane lub z kości słoniowej, używane w starożytnej Europie, głównie w Grecji i Rzymie. W starożytnych Chinach pisano na deseczkach bambusowych i drewnianych, w Indiach — na odpowiednio spreparowanych liściach palmowych. Narzędziami pisarskimi, w zależności od materiału, były m.in. rylce, ostro zakończone trzciny, ptasie pióra. Użycie papirusu (od ok. 3000 p.n.e.), pergaminu (od ok. II w. p.n.e.), płótna i innych miękkich materiałów, zapisywanych pędzelkiem lub piórem, narzuciło książkom rękopiśmiennym formę zwoju, stosowanego od IV tysiąclecia p.n.e. do V w. n.e. encyklopedia PWN

Online Catalogue of Illuminated Manuscripts